რა პერიოდს მოიცავს გარდატეხის ასაკი, რატომ არის სტრესული, რა პრობლემებს აწყდება მშობელი და როგორ უნდა გაუმკლავდეს? - MomsEdu.ge-ს ამ და სხვა კითხვებს ფსიქოლოგმა მარიტა მერკვილაძემ უპასუხა.
- პირველ რიგში რომ განვმარტოთ, რა პერიოდს მოიცავს გარდატეხის ასაკის კრიზისი, როდის იწყება, როდის მთავრდება?
- მოზარდობა მოიცავს პერიოდს 10-11 წლიდან 16-19 წლამდე და იყოფა უმცროსი და უფროსი მოზარდობის პერიოდებად. უმცროსი მოზარდობა მოიცავს პერიოდს 10-11 წლიდან 15 წლამდე, უფროსი მოზარდობა კი - 15 წლიდან 19 წლამდე.
მოზარდობის ხანა არის პერიოდი ბავშვობასა და მოწიფულობას შორის. მისი ხანგრძლივობა თანამედროვე ეპოქაში სულ უფრო იზრდება, ვინაიდან მოწიფულობის მიღწევამდე ძალიან ბევრი ცოდნა და უნარ-ჩვევებია დასაუფლებელი. დღეს ფიზიკური მოწიფულობა ცოტა უფრო ადრე იწყება, ვიდრე 10-11 წელია და სრულდება უფრო გვიან, გარდატეხის ასაკი დიდხანს გრძელდება
- რატომ არის გარდატეხის ასაკი სტრესული პერიოდი მოზარდისთვის?
- გარდამავალ ასაკში მოზარდის ორგანიზმში ძირითადი ცვლილებები მიმდინარეობს: იწყება ფიზიკური განვითარების ახალი ეტაპი, დგება სქესობრივი მომწიფების პერიოდი. ორგანიზმში მიმდინარე ყველა ცვლილებას მართავს ჰორმონები. ამ პერიოდში მკვეთრად მატულობს როგორც ზრდის, ისე სასქესო ჰორმონების გამომუშავება და იწყება სქესობრივი მომწიფება. რაც შეეხება ნერვულ სისტემას, გარდამავალ ასაკში აღგზნებისა და შეკავების პროცესები არ არის გაწონასწორებული. აღგზნება მნიშვნელოვნად სჭარბობს შეკავებას.
ხშირად ოჯახსა და სკოლაში - მშობლები, მასწავლებლები არ ითვალისწინებენ მოზარდობის ასაკისგან გამოწვეულ ხასიათის თავისებურებებს, ის კი განიცდის გაღიზიანებას, დეპრესიას, ტანჯვასა და პროტესტის გრძნობას.
მოზარდისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი კითხვაა - „ვინ ვარ მე?". თვითშემეცნება მოზარდის ერთ-ერთი წამყვანი შემეცნებითი ინტერესია. ამიტომ გამოცდის სხვადასხვა როლს, მათ შორის ნეგატიურს და მიუღებელსაც.
- როგორია კრიზისული ასაკის გამოხატულება გოგონებსა და ბიჭებში, რომელ სქესში უფრო მწვავეა?
- 9-10 წლამდე ბიჭებისა და გოგონების ორგანიზმის განვითარება ერთნაირად მიმდინარეობს, მაგრამ 10 წლის შემდეგ გოგონები უფრო ინტენსიურად იზრდებიან და სიმაღლეში ასწრებენ ბიჭებს. სქესობრივი მომწიფების პროცესის დასრულების შემდეგ, გოგონების სიმაღლეში ზრდის ტემპი იკლებს, ხოლო ბიჭებისა - 18-20 წლამდე გრძელდება.
როგორც ირკვევა, არც მოზარდთა ემოციური გაუწონასწორებლობა და არც უფროსებთან კონფლიქტი არ წარმოადგენს განვითარების აუცილებელ ატრიბუტს. მოზარდთა დიდი ნაწილი მოზრდილებთან მშვიდობიან და კეთილგანწყობილ ურთიერთობას ინარჩუნებს.
თუკი მოზარდმა იცის იმ ცვლილებების შესახებ, რომელიც მის სხეულსა და ფსიქიკაში მიმდინარეობას, მისთვის უფრო ადვილია ამ ყველაფრის გადალახვა.
ბიჭების ნაადრევი სქესობრივი მომწიფება მათ თავდაჯერებულობას უწყობს ხელს, გოგონები კი, პირიქით, თავს უხერხულად გრძნობენ.
არსებობს სტერეოტიპი, რომ ბიჭები მეტად აგრესიულები არიან მოზარდობის პერიოდში და გოგონები კი ჩაკეტილები და დეპრესიულები. თუმცა ეს ყველაფერი მშობელზეა დამოკიდებული და არა სქესზე.
- მშობელი - ,,მწვრთნელი" თუ ,,მეგობარი"?
- გახსოვდეთ, რომ თქვენ ხართ ბავშვის მშობელი და არა მეგობარი. მოზარდთან უკონფლიქტო, გულღია და ახლო ურთიერთობა არ გულისხმობს მასთან მეგობრობას. მოზარდზე ზეწოლა, ჩხუბი და მუქარა ყველაზე გამოუსადეგარი სტრატეგიაა, რადგან სრულიად საპირისპირო შედეგი მოაქვს. თქვენი შვილი კიდევ უფრო იკეტება და გშორდებათ, უფრო დაუმორჩილებელი და ჯიუტი ხდება;
მოუსმინეთ თქვენ შვილს, არ მოიმიზეზოთ თქვენი საქმეები და მხოლოდ ჭკუის დარიგებით ნუ შემოიფარგლებით, ამის ნაცვლად, ეცადეთ რამდენიმე ალტერნატივა განიხილოთ და წაახალისოთ არჩევანი თვითონ გააკეთოს, როგორ ჯობს მოქცევა. ამ დროს მოზარდისთვის მნიშვნელოვანია, რომ გადაწყვეტილებას თვითონ იღებს.
თქვენ აღარ ხართ ბავშვისთვის უპირობო ავტორიტეტი, ამიტომ მოგიწევთ მასთან დისკუსია კონკრეტულ საკითხებზე.
მნიშვნელოვანია ასწავლოთ რა არის მისი პასუხისმგებლობა და მოვალეობა. თუ მოზარდი თავის მოვალეობებს შეასრულებს, არ დაიშუროთ შექება და თქვენი დადებითი შეფასება;
გამონახეთ დრო, როდესაც მაკონტროლებელი ფრაზების ნაცვლად უბრალოდ დაელაპარაკებით თქვენს შვილს ცხოვრებაზე, თქვენს გამოცდილებასა და შეცდომებზე, მის ემოციებზე - რას გრძნობს და რას განიცდის. ეს შეიძლება, იყოს სულ 20-30 წუთი დღეში;
მიუხედავად მოზარდის დამოუკიდებლობისკენ სწრაფვისა და მშობლებისგან გაუცხოებისა, მისთვის მაინც მნიშვნელოვანია ოჯახური ერთობლივი ხალისიანი და თბილი საღამოები, ოჯახური სადილი ან გასეირნება, მეგობარ ოჯახებთან ერთობლივი ღონისძიებები. ეს თავდაჯერებას და უსაფრთხოების განცდას უძლიერებს, ხელს უწყობს მის უფროსებთან კომუნიკაციას, ამცირებს წინააღმდეგობას და დაპირისპირებას.
ბავშვები იწყებენ პიროვნული დამოუკიდებლობის სურვილის გამოვლენას, თუმცა ემოციურად ჯერ კიდევ მნიშვნელოვნად არიან დამოკიდებულნი მშობლებზე. სწორედ უსაფრთხო, მზრუნველ გარემოში არის შესაძლებელი დამოუკიდებელი პიროვნების ჩამოყალიბება.
- როგორ ფიქრობთ, აუცილებელია ამ ასაკში თავისუფლება მივცეთ მოზარდებს, რადგან ეს მომავალში მათ პიროვნებაზე ცუდად არ აისახოს?
- მშობელთა ჰიპერმზრუნველობის შედეგად იზრდება ინფანტილური პიროვნება, რომელსაც უჭირს დამოუკიდებლად ცხოვრება, საკუთარი თავის მოვლა და საკვანძო საკითხების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღება. გარდამავალი ასაკის მთავარ სირთულედ მიიჩნევენ კონფლიქტს მშობლებთან და სხვა უფროსებთან, რომლებიც მოზარდთა დამოუკიდებლობისა და ავტონომიისკენ სწრაფვას ეწინააღმდეგებიან. მოზარდის ემოციები არამდგრადია და დამოკიდებულია მის ფიზიკურ მდგომარეობაზე. ხშირად ის მკვეთრად რეაგირებს გარკვეულ სიტუაციაზე - ხმამაღლა ყვირის, იცინის ან უმიზეზოდ ტირის.
სრული თავისუფლება არც მოზარდებისთვის არის ხელსაყრელი, რადგან მათ აფრთხობთ ის პასუხისმგებლობა, რაც თან ახლავს დამოუკიდებლობას. უფრო სწორი იქნება, თუ ავტონომიას განვიხილავთ, როგორც თვითრეგულაციას. ამ თვალსაზრისით, დამოუკიდებლობა გულისხმობს საკუთარი დასკვნების გაკეთებასა და საკუთარი ქცევი რეგულაციას.
მართალია, მოზარდი არ იღებს „ბრძანებებს“, მაგრამ ამავე დროს გახსნილია სხვისი აზრის მოსასმენად. მას სურს, თვითონ მიიღოს გადაწყვეტილება. მოზარდს სურს, რომ იყოს წარმატებული გარკვეულ საქმიანობაში, რომელიც მისთვის საინტერესოა. თუკი ამას ვერ ახერხებს, მას შეიძლება განუვითარდეს არასრულფასოვნების კომპლექსი.
- რა პრობლემებს აწყდება მშობელი და როგორ უნდა გაუმკლავდეს, რისგან უნდა დავიცვათ მოზარდი?
- იმპულსურობისკენ მიდრეკილების, ახლის შეცნობის სურვილის, საკუთარი იდენტობის ძიებისა და გამოცდის გამო მოზარდს რისკის შემცველი ქცევების განხორციელების დიდი ალბათობა აქვს. ეს შეიძლება იყოს ალკოჰოლი, თამბაქო, ნარკოტიკული ნივთიერებები, ადრეული სქესობრივი ცხოვრება, აზარტული თამაშები.
კვლევებით დასტურდება, რომ მშობლების დამოკიდებულება სარისკო ქცევების მიმართ, შვილებისადმი მათი ყურადღება, მიმღებლობა და გულდასმით მოსმენა ეხმარება მოზარდებს საკუთარ თავში გარკვევასა და სოციალურად მისაღები ქცევის არჩევაში.
რაც უფრო მაღალი შფოთვა აქვს მოზარდს, რაც უფრო მეტად არის უკმაყოფილო საკუთარი თავით, რაც უფრო ნაკლები ურთიერთობა აქვს მშობლებთან, რაც უფრო ნაკლებად აქცევენ ყურადღებას მის ემოციებს და აზრებს, ნაკლებად უსმენენ და მსჯელობენ მასთან, მით უფრო მეტია მის მიერ სარისკო ქცევების განხორციელების ალბათობა.
მშობლის იდეალისა და ავტორიტეტის მსხვრევა - მშობელთან კონტაქტის შესუსტება, მისთვის თავის არიდება, მუდმივი კამათი, გულჩათხრობილობა, დამოუკიდებლობის მოპოვებისკენ სწრაფვა, მშობლის აზრისა და პოზიციის გაუფასურება;
გუნება-განწყობილების ხშირი ცვლილება - ჰორმონული დისბალანსის გამო მოზარდს სწრაფად და მკვეთრად ეცვლება განწყობა, აქვს არასტაბილური ემოციური ფონი, მუდამ განიცდის მისთვის მნიშვნელოვან მოვლენებს და ამავე დროს დარწმუნებულია, რომ “მისი არავის ესმის”, განსაკუთრებით – უფროსებს;
ხშირად უფროსები განგაშს ტეხენ და ნეგატიურად განეწყობიან მოზარდის მიმართ, თუ დაინახეს, რომ ის ატარებს პირსინგს, არატრადიციულ ვარცხნილობას, მაკიაჟს, უცნაურად იცვამს ეს ყოველთვის არ მიუთითებს სერიოზულ პრობლემაზე, თუმცა, სიტუაციაში დროული გარკვევითა და სწორი ანალიზით მრავალი თავსატეხის თავიდან აცილება შეიძლება.
მშობლებმა ყოველდღე უნდა ჰკითხონ საკუთარ თავს: ,,რამდენად სარისკოდ იქცევა ჩვენი შვილი?” , თუ ქცევა (რომელიც მშობლებს შესაძლოა არც ესმოდეთ და არც მოსწონდეთ) ხანგრძლივ გავლენას არ მოახდენს მოზარდის კეთილდღეობაზე, ახალგაზრდას უნდა მიეცეს მისი განხორციელების საშუალება. მაგალითად, სჯობს თავად წყვეტდეს, რა სტილის მუსიკას მოუსმინოს, როგორ გაატაროს თავისუფალი დრო – მეგობართან თუ საკუთარ ოთახში, მოკლედ შეჭრილი თმა ატაროს თუ გრძელი... ამ არჩევანის გაკეთებით ახალგაზრდა სწავლობს დამოუკიდებლობას, გამოიმუშავებს გემოვნებას და საკუთარ სტილს, პასუხისმგებლობას იღებს თავის გადაწყვეტილებებზე. მეორე მხრივ, აუცილებელია თანმიმდევრულობა იმ ქცევის აღსაკვეთად, რომელსაც შესაძლოა გრძელვადიანი უარყოფითი შედეგი მოჰყვეს: დისკუსია ჯანმრთელობისთვის მავნე ნივთიერებების შესახებ, შინ დაბრუნების დროის შეთანხმება, სხვადასხვა საკვანძო საკითხის თაობაზე მშობლების ინფორმირება.
- როდესაც მოზარდს უნდა ღამით წავიდეს მეგობრებთან ერთად გასართობად, რას ურჩევთ მშობლებს, როგორ უნდა მოაგვარონ ეს საკითხი კონფლიქტის გარეშე?
- ენდეთ მას, მიეცით კონკრეტული ინფორმაცია გარეთ საზოგადოებაში და მის თანატოლებში არსებული საფრთხეების შესახებ. სთხოვეთ, იყოს ყურადღებით და დაუწესეთ გარკვეული დროის ლიმიტი. ასევე, ნუ შეაწუხებთ მას კონტროლით, თუ შეგიძლიათ მისი კონტროლი, გააკონტროლეთ ისე, რომ მან ამას ვერ მიხვდეს.
- გარდატეხის ასაკში მოზარდები ძიების პროცესში არიან და ეს ხშირად მშობლებისთვის გამაღიზიანებელი ხდება, უნდა მისცენ თუ არა ექპერიმენტების შესაძლებლობა?
- მოითმინეთ გარდატეხის ასაკში მყოფი მოზარდის უცნაური ახირებები, თუკი ამით სხვას არ აწუხებენ ან უშლიან ხელს. ნუ გააკრიტიკებთ მკაცრად მათ ჩაცმულობას თუ ვარცხნილობას. ხელი შეუწყვეთ მათ სწრაფვას სრულყოფისკენ.
„იზომებენ“, „ირგებენ“, „ცდიან“ სხვადასხვა როლს, ამიტომ გამოყავით როლი პიროვნებისგან - გააკრიტიკეთ ქცევა, და არა ადამიანი.
ყურადღება მიაქციეთ მოულოდნელ ცვლილებებს (უხასიათობა, გაღიზიანება, ყურადღების კონცენტრაციის მოდუნება, მუდმივი დაღლილობა ან ზედმეტი ენერგიულობა) ქცევაში, რომლებიც შეიძლება პრობლემებზე მიუთითებდეს. დაეხმარეთ მოზარდებს პოზიტიური თვითშეფასების ფორმირებაში.
ყურადღება გაამახვილეთ მათ ნიჭსა და უნარებზე. დააფასეთ მათი მცდელობები და მიღწევები.
ესაუბრა მაკა ქაფიანიძე
წაიკითხეთ სრულად
.jpeg)
